Trong bối cảnh nền kinh tế thị trường ngày càng cạnh tranh khốc liệt, việc lập và thẩm định dự án đầu tư đóng vai trò quyết định trong việc đảm bảo tính khả thi và hiệu quả của một kế hoạch đầu tư. Tuy nhiên, trên thực tế, không ít dự án gặp thất bại hoặc không đạt được hiệu quả như mong muốn do những sai sót từ khâu lập đến thẩm định. Bài viết này phân tích các sai sót thường gặp và đưa ra những lưu ý thiết thực nhằm giúp nhà đầu tư, tư vấn và cơ quan thẩm định nâng cao chất lượng dự án đầu tư.
Sai sót khi lập dự án đầu tư
- Dự báo sai nhu cầu thị trường
Một trong những sai lầm phổ biến nhất trong quá trình lập dự án là dự báo sai nhu cầu thị trường. Nhiều nhà đầu tư thường lạc quan quá mức, dẫn đến việc đánh giá thị trường mục tiêu thiếu thực tế. Họ có thể dựa vào cảm tính hoặc số liệu không được kiểm chứng, dẫn tới việc đầu tư vào những sản phẩm hoặc dịch vụ không có hoặc rất ít nhu cầu. Hệ quả là sản phẩm dư thừa, khó tiêu thụ, dẫn đến thua lỗ.
Lưu ý: Để tránh sai sót này, cần tiến hành khảo sát thị trường kỹ lưỡng, sử dụng dữ liệu thứ cấp đáng tin cậy, kết hợp với khảo sát sơ cấp như phỏng vấn khách hàng tiềm năng, phân tích đối thủ cạnh tranh và đánh giá xu hướng tiêu dùng.
- Dự toán chi phí đầu tư không đầy đủ
Nhiều dự án chỉ tập trung vào chi phí đầu tư ban đầu mà quên tính đến các khoản phát sinh như chi phí vận hành thử, chi phí pháp lý, thuế phí, chi phí bảo trì, và lạm phát giá vật tư. Dự toán không đầy đủ dẫn đến thiếu vốn trong quá trình triển khai, phải vay thêm hoặc trì hoãn tiến độ thi công.
Lưu ý: Dự toán chi phí cần chi tiết, bao gồm chi phí trực tiếp, gián tiếp, dự phòng, trượt giá và phải được xây dựng dựa trên cơ sở định mức, báo giá thực tế hoặc từ các đơn vị tư vấn có kinh nghiệm.
- Phân tích tài chính sai lệch
Phân tích hiệu quả tài chính là yếu tố cốt lõi trong lập dự án đầu tư. Tuy nhiên, nhiều dự án tính sai các chỉ tiêu như NPV (giá trị hiện tại ròng), IRR (tỷ suất hoàn vốn nội bộ) hoặc thời gian hoàn vốn. Nguyên nhân thường do sử dụng công thức không chuẩn, không tính chi phí cơ hội, bỏ qua yếu tố khấu hao hoặc dòng tiền không nhất quán với kế hoạch triển khai.
Lưu ý: Nên sử dụng phần mềm chuyên dụng hoặc file Excel kiểm định kỹ lưỡng, đồng thời kiểm tra logic dòng tiền từng năm với tiến độ đầu tư thực tế.
- Thiếu phân tích rủi ro và phương án dự phòng
Một số dự án chỉ trình bày kịch bản tối ưu mà không có phương án ứng phó khi tình huống xấu xảy ra như giá nguyên liệu tăng, thay đổi chính sách, rủi ro pháp lý hay thiên tai. Điều này khiến dự án dễ rơi vào bị động khi gặp biến động.
Lưu ý: Nên có phần phân tích rủi ro rõ ràng, áp dụng mô hình SWOT, PESTEL hoặc phân tích kịch bản (Scenario Analysis), đồng thời đưa ra phương án ứng phó cụ thể cho từng loại rủi ro.
- Thiếu căn cứ pháp lý và thủ tục liên quan
Nhiều dự án được lập khi chưa nắm rõ các quy định pháp luật hiện hành, đặc biệt là liên quan đến đất đai, môi trường, phòng cháy chữa cháy hoặc quy hoạch địa phương. Việc này không chỉ gây khó khăn khi triển khai mà còn có thể khiến dự án bị đình chỉ hoặc thu hồi giấy phép.
Lưu ý: Trước khi lập dự án, cần rà soát kỹ Luật Đầu tư, Luật Đất đai, Luật Xây dựng, Luật Môi trường và các quy định địa phương liên quan.
Sai sót khi thẩm định dự án đầu tư
- Thẩm định hình thức, thiếu đánh giá thực chất
Một sai lầm nghiêm trọng của nhiều đơn vị thẩm định là chỉ xem xét dự án ở khía cạnh hình thức: đúng mẫu biểu, đúng cấu trúc, mà không đánh giá sâu vào tính logic, tính khả thi và độ tin cậy của số liệu. Điều này dễ dẫn đến việc thông qua các dự án thiếu tính thực tế.
Lưu ý: Thẩm định cần đánh giá sâu các giả định đầu vào, so sánh với số liệu thị trường thực tế, kiểm tra tính logic giữa các phần trong hồ sơ dự án.
- Thiếu đánh giá rủi ro tổng thể
Một số báo cáo thẩm định bỏ qua việc phân tích rủi ro hoặc đánh giá quá sơ sài. Điều này làm cho nhà đầu tư không được cảnh báo về những thách thức tiềm ẩn, dẫn tới thất bại khi dự án đi vào thực hiện.
Lưu ý: Thẩm định viên cần có cái nhìn toàn diện, đánh giá rủi ro từ nhiều góc độ: tài chính, kỹ thuật, pháp lý, thị trường và môi trường.
- Thiếu nhất quán trong thẩm định
Có trường hợp nội dung thẩm định giữa các phần không đồng bộ, ví dụ: quy mô đầu tư không khớp với kế hoạch dòng tiền, hoặc sản lượng tiêu thụ vượt xa nhu cầu thực tế. Những sai sót này xuất phát từ việc thiếu kiểm tra chéo giữa các phần nội dung.
Lưu ý: Thẩm định viên cần kiểm tra tính liên kết giữa mục tiêu – giải pháp – chi phí – hiệu quả. Việc sử dụng bảng kiểm (checklist) là công cụ hữu hiệu để đảm bảo tính nhất quán.
- Thiếu khách quan trong đánh giá
Trong một số trường hợp, đơn vị thẩm định bị ảnh hưởng bởi áp lực từ phía chủ đầu tư hoặc cơ quan cấp trên, dẫn đến kết luận thẩm định thiếu khách quan, "hợp thức hóa" dự án. Đây là nguyên nhân chính khiến nhiều dự án đầu tư thất bại dù được thẩm định “đạt yêu cầu”.
Lưu ý: Cần có cơ chế thẩm định độc lập, công khai và có trách nhiệm giải trình. Thẩm định viên cần giữ vững đạo đức nghề nghiệp, tránh bị tác động bởi yếu tố bên ngoài.
- Không cập nhật văn bản pháp luật mới
Pháp luật về đầu tư, đất đai, xây dựng, môi trường... thường xuyên thay đổi. Nếu dự án được thẩm định dựa trên văn bản đã hết hiệu lực thì nguy cơ bị đình chỉ hoặc phải điều chỉnh lớn là rất cao.
Lưu ý: Đơn vị thẩm định phải thường xuyên cập nhật văn bản pháp luật mới nhất, đồng thời rà soát hồ sơ theo đúng quy định hiện hành.
Việc lập và thẩm định dự án đầu tư là một quá trình đòi hỏi sự cẩn trọng, kiến thức chuyên môn và tính hệ thống cao. Những sai sót thường gặp nếu không được nhận diện và kiểm soát kịp thời sẽ để lại hậu quả nặng nề, không chỉ ảnh hưởng đến hiệu quả tài chính của doanh nghiệp mà còn gây lãng phí nguồn lực xã hội. Do đó, các nhà đầu tư, tư vấn và cơ quan quản lý cần chú trọng hơn đến việc nâng cao năng lực chuyên môn, áp dụng các công cụ phân tích hiện đại và tuân thủ nghiêm ngặt quy trình, quy định pháp lý trong từng bước triển khai dự án.